Bastonculuk

Tamamen el emeği göz nuru ile yapılan geleneksel bastonculuk, geçme ağaçlı ve çok motifli baston çeşitleri ile biçim ve işleme zenginliği bakımından geleneksel kültürümüzün yüzlerce binlerce yıldır devam etmekte olan önemli bir parçasıdır.

Baston, yürürken dayanmaya yarayan, ağaç veya metalden yapılan aksesuar olarak ya da yaşlılık, rahatsızlık gibi nedenlerle daha çok erkekler tarafından kullanılan bir araçtır. Eskiden bir çeşit aksesuar olarak her yaştaki erkeklerin yaygın şekilde kullanabildiği baston, günümüzde sadece yaşlıların yürümeye yardımcı olabilmesi için kullandığı bir alet olmaya başlamıştır.

Baston yapımı Anadoluda ve Türklerde ahşap işcliğinin bir parçası olarak ortaya çıkmış günümüzde de yaşayan ve yaşatılan geleneksel el sanatlarımızdan birisidir. Bu el zenaatımız yaşlıların yürümesine yardımcı olsun diye sadece ihtiyaca binanen yapıldığı gibi sanatsal nitelikli amaçlar açısından da gelişmiş ve zenginleşmiştir. Yaşlıların yürümesine yardımcı olması amacıyla ve kişisel kullanım için üretilmiş bastonlardaki temel amacaın dayanıklılık ve kullanışlılık olacağı muhakakatır. Fakat süs eşyası , aksesuar veya bir sanat eseri niyetiyle yapılan bastonlar da geleneksel el sanatlarımızın bağrından çıkan bir sanat dalı haline dönüşmüştür

Geömişte olduğu gibi günümüzde de aksesuar amaçlı ve sanatsal nitelik taşıyan bastonlar yapılmaktadır. Bu tip bastonlar kullanım amaçlı olmasından ziyade esteik, görsel ve sanatsal nitelik taşıyan sanatsal ürünlerdir. Sanatsal değeri olan bu bastonların yapımlarında diğer el sanatlarımızın teknikleri de kullanılabilmektedir. Bu tip bastonlar örneğin değerli ağaçlardan ağaç oymacılığı, kakma ve kündekari teknikleriyle yapılabildiği gibi sedef veya mücehver kakmacılık, lüle taşı işlemecilği hatta tezhip el sanatlarıyla birleştirlerek yapılabilmektedir.

Sedef kakmalarla bezenmiş bastonlar, tamamen lüle taşı ile üretilen bastonlar, üzerine kakma tekniği ile mücehver işlenmiş bastonlar geleneksel el sanatlarımızn şaheserleri olarak karşımıza çıkar. Sanatsal nitelik taşıyan bu tip bastonların üretimi günümüzde de yaşamakta ve hatta geçmiştekinden daha da ileri düzeyde ve farklı tekniklerle devam ettirilmeye çalışılmaktadır. Geçmite olduğu gibi günümüzde de bastonculuk sanatıyla popüler olan Ahlat, Zonguldak’ın Devrek ve Sakarya’nın Akyazı ilçelerinde gündelik kullanım için veya sanatsal amaçlarla yapılan bastonların üretimi devam etmektedir.

Bu görüşümüzü ispat eden bazı alıntıları yorumsuz olarak verdiğimizde iletmek istediğimiz mesaj daha iyi anlaşılacaktır.

“Ahşap işçiliği Anadolu’da Selçuklu döneminde gelişip, kendine özgü bir niteliğe ulaşmıştır. Selçuklu ve Beylikler dönemi ağaç eserler daha çok mihrap, cami kapısı, dolap kapakları gibi mimari elemanlar olup üstün işçilik içermişlerdir. Osmanlı döneminde sadeleşerek daha çok sehpa, kavukluk, yazı takımı, çekmece, sandık, kaşık, taht, kayık, rahle, Kur’an muhafazası gibi gündelik kullanım eşyaları ve pencere, dolap kapağı, kiriş, konsol, tavan, mihrap, minber, sanduka gibi mimari eserlerde uygulanmıştır.

Ağaç işçiliğinde kullanılan malzeme daha çok ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gül ağacıdır. Kakma, boyama, kabartma-oyma, kafes, kaplama, yakma gibi tekniklerle işlenen ahşap eşyalar günümüzde de kullanılmaktadır. Bu teknikler İlimizde halen devam eden hammaddesine göre değer kazanan baston ve asaların kullanımı yüzyıllar boyunca sürmüş, 19. yüzyılda iyice yaygınlaşmıştır. Müzik aleti olarak “Kemençe”, Akyazı İlçesi-Altındere Beldesi’nde, “Davul” ise Geyve ilçesinde yapılmaktadır. Bu aletler ağaç, bitki ve hayvanların; deri, bağırsak, kıl, kemik ve boynuzlarından yararlanılarak yapılmaktadır.

Akyazı İlçemizde ağaç işlerinde geçme tekniği kullanılır. Geçme; diğer adıyla Kündekari, sekizgen, baklava, yıldız ve benzeri geometrik şekillerin bir çatma tekniği ile birbiriyle bağlanmasıyla oluşturulur. Ağaç parçaları oluklu ağaç kirişleri ile iç içe geçirilerek bağlanır. Bunları bağlamak için çivi veya tutkal kullanılmaz. Malzeme olarak en çok ceviz, armut, çınar, ıhlamur ve meşe ağacının kullanılır.”

Hammadesinin tamamı ya da büyük bir bölümü ağaçtan imal edilen bu  Yılan baş, Kurtbaş, atbaşı, Balıkbaşı,Kartal başı ve Arslan başı gibi motifler yer almaktadır Baston ve asaların sap kısımları; gümüş, altın, kemik, sedef gibi malzemelerden, gövde kısımları ise gül, kiraz, abanoz, kızılcık, bambu, kamış vb ağaçlardan yapılmaktadır Günümüzde değişik biçim ve malzemeden yapılmış, sapları ve gövdesinde boya, metal işlemeli motifler, elle tutulan bölümünde birçok farklı materyal kullanılan değişik amaç için bastonlar yapılmaktadır Bastonlara, yerli ve yabancı turistlerin özel bir ilgi göstermesi el sanatlarına olan ilginin yurtdışına da sıçraması Baston Ustalarını özel siparişler hazırlanma yoluna sevk etmiştir İlimizde de baston yapımı, gelenek ve göreneklerine bağlı olmakla birlikte zamanın gerektirdiği tüm yeniliklere açık ve bu yeniliklere çok kısa zamanda uyum sağlayabilen bir yapıya dönüşmüştür” (1)

El yapımı bastonlarla sanatsal nitelikli bastonların yapım merkezlerinden birisi de Devrektir. Zonguldak ilinin bir ilçesi olan eskiden beri bastonları ve bastonculuğu ile tanınan Devrek’te bu gün de baston üretimi devam etmektedir.

Devrek’te bastonculuk için hayati öneme sahip bir dar boğaz dönemi yaşanmış olduğu belli oluyor. Öyle bir dönem gelmiş ki, Devrek’te “sadece baston yaparak” yaşamını idame ettiren baston ustası kalmamış ama artık o kara günler çok gerilerde kalmış. Devrek’te bugün kayıtlı olarak baston imalatı yapan 20 dükkân ve atölyede 100’ü aşkın sanatkâr çalışıyor.”
Nazım Alpman, Baston gelir Devrek’ten, http://kultursanat.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=135

“Başta Taraklı, Akyazı ilçeleri ve Kayalar Memduhiye Köyü’nde olmak üzere yaşatılan bastonculuk, özellikle Akyazı’da yapılan geçme ağaçlı ve çok motifli baston çeşitleri ile Kayalar Memduhiye Köyü’nde biçim ve işleme zenginliği bakımından nitelikli bir biçimde baston üretimi yapılmaktadır.Ağaç, bu ustaların elinde ağaç olmaktan çıkmakta, bir hanım parmağına dolanan iplik misali, her defasında “bir benzeri daha olmayan“ bastonlar üretilmektedir Bu bastonlar el sanatları ustalarının işine olan sevgi ve saygısını simgelemektedir Sakarya Kayalar Memduhiye’deki Nihat ÇAKINER yörede yaşayan en önemli baston ustasıdır”http://www.frmartuklu.net/el-sanatlari/117322-geleneksel-el-sanatlari-bastonculuk.html

Selçuklulardan beri çok öenmli bir yerleşim yeri olan Ahlat bastonları ve baston ustaları ile geçmişten günümüze kadar mesşhur olan bir ilçemizdir. Ahlat’taki ustalar geleneksel yöntemlerle bu gün dahi baston imal ederken bastonculuğu bir el sanatı olmaktan çıkarıp sanat eseri haline getirmeye başlamışlardır. Eskiden beri ceviz ve abanoz ağaçlarıyla baston imal eden Ahlatlı ustalar tezhip sanatı, ve sedef kakama sanatı ile bastonculuğu birleştiren arayışlar içine girmişlerdir. Aşağıdaki alıntı söylemek istediklerimiiz çok güzel ifade etmektedir.

“Bitlis’in Ahlat İlçesi’nde 25 yıldır baba mesleği bastonculuk yapan Refa Gökbulak, geleneksel Ahlat bastonunu tezhip sanatı ile buluşturdu.Bitlis’in Ahlat İlçesi’nde 25 yıldır baba mesleği bastonculuk yapan Refa Gökbulak, geleneksel Ahlat bastonunu tezhip sanatı ile buluşturdu. Gökbulak, tezhip ustası Meryem Oğuz ile birlikte bastonlara tezhibi altınla işliyor. Altın işlemeli Ahlat bastonlarının satış fiyatı ise bin TL ile 3 bin TL arasında değişiyor. ”